Montenegro Crna Gora Montenegro

MAVRO ORBIN ... KRALJEVSTVO SLOVENA

KRALJEVSTVO SLOVENA U RAZVITKU SRPSKE ISTORIOGRAFIJE

Novija srpska istoriografija javila se i zatim vjekovima razvijala u tako izuzetnim političkim, društvenim i kulturnim prilikama da je i sama, raznovrsnošću svojih pojava i onih činilaca koji su do njih doveli, postala zanimljiv izuzetak u okvirima evropske istoriografije. U vremenu kad se na Zapadu istorijska misao obnavlja zahvaljujući oživljavanju antičkog nasleđa, pojavi modernog individualizma, razgranavanju humanističkog zanimanja za starine, filologiju, geografiju i etnografiju, sve bujnijim utokama nove filosofske i političke misli, istorijskoj kritici koju je izazvala kritika katoličke crkve, otkrivanju novih prostranstava ljudske zajednice i svjetske istorije i obrazovanju sistema evropskih drţava, srpski narod je, razdijeljen tuđim granicama, utonuvši, svojom većinom, u Osmansko carstvo sasvim drukčije civilizacije, ostao lišen svega što je na Zapadu značilo osnovnu pretpostavku istoriografskog stvaranja.
I pored toga što su u tadašnjem srpskom društvu zapaženi ostaci starih ili pojava novih feudalnih elemenata, što su u gradovima, koji se razvijaju dolaskom Turaka, od početka primijetni i domaći trgovci i što je srpska crkva, uza sve udare, sačuvala ili uspostavila svoju organizaciju, Srbe je, turskim osvajanjem, zadesila ne samo politička nego i duboko potresna, društvena i kulturna katastrofa: u vrijeme kad se evropska kultura stvarala u uređenim državama i u zavisnosti od postojanja i djelatnosti dozrelih starih ili stasalih novih klasa i slojeva, srpski narod je, uzet kao cjelina, pretrpio proces društvenog izjednačavanja svođenjem te cjeline na početnu seosku osnovu, plemensko uređenje i patrijarhalni duh zakona, ostavljen sam sebi, na takvoj osnovi, bez ijedne kulturne institucije izuzev sputane, nepovjerljive, konzervativne crkve koja se, oduvijek ljubomorna na tajne svojih znanja, nikada tome narodu nije do kraja otvorila. Pored toga, vraćanje na tu osnovu trajalo je dugi niz decenija ispunjenih ratovima koji su donosili pustoš, seobama kojima je život, ponekad i nasilno, presađivan, odsjecima opšte obezglavljenosti kad se u pojedinim krajevima čekala samo propast, istorijskim trenucima prepuštenim dejstvu puka iznenađenog u takvoj ulozi, prikrivanjem onog, u metežu razaranja, što se još sačuvalo, kao svetog žiška koji iz prošlosti treba da svijetli u budućnost. Tako je srpski narod, dok se izjednačio u masu seljaka, pogubio i veliki dio svog srednjovjekovnog nasleđa. Zbog toga je i njegova stara istoriografija samo svojim ostacima, postepeno vraćanim u život, mogla ulaziti u osnove njegove nove istorijske misli; ovi trošni temelji vremenom su utvrđivani, ali su katastrofe i dalje proređivale ili bacale u zaborav zlehudu baštinu književnosti srednjeg vijeka.

Tek u osvetljenju ovih činjenica izuzetnu zanimljivost dobija tvrđenje da je srpska istoriografija, stvarana u dugoj epohi tuđinske vlasti, nastavila svoj razvitak u okvirima evropske istorijske misli, u skladu s tendencijama njenog uspona, i da se ona, uporedo s tim, na vrijeme utemeljila na sopstvenim osnovama, oslobođena u pravom trenutku bilo čijeg tutorstva, blisko povezana s nacionalnom i političkom emancipacijom naroda kojem je pripadala. Držeći Srbe ne samo kao pasivne proizvođače nego i kao činioca u vojnom i upravnom sistemu svog carstva, Turci su tom narodu, uz povjerenje, dali i niz samoupravnih povlastica i time mu u stvari omogućili da se kao široki puk uzdigne nad seljačkim stanovništvom mnogih evropskih država. A kada je, osipanjem carstva, počelo i kvarenje tog uređenja, Srbi su, u svom samoupravnom položaju i u svom osjećanju slobodnog života, već bili stekli osnovu za otpore protiv svakog pokušaja neposrednijeg potčinjavanja turskom gospodaru. Tako su oni, odvojeni i vjerom i sistemom državnog uređenja od dubljih uticaja osvajala, progovorili snagom mase umjesto ulogom pojedinaca ili kulturnim usponom viših slojeva. Ĉineći ogromne napore radi održanja, što je i dovelo do njegovog uspona, srpski puk je prihvatio baštinu srednjovjekovne države Nemanjića da je čuva kao potvrdu svog postojanja i vrijednosti; istovremeno je, cijeneći težinu bremena koje je ponio, sve više tumačio svoja svakidašnja nastojanja kao borbu za budućnost u kojoj će se obnoviti njegovo carstvo. Prinuđen da stalno prevazilazi sopstvene mogućnosti i čini ono što biti ne može, on je i svoje vidike razmicao šire nego što su mu snage stvarno dozvoljavale: dizao je ustanke vjerujući u oslobođenje onda kad Tursku nijesu mogle ozbiljnije potresti ni udružene evropske države.

U tom naporu da ponovo postane dio Evrope, kojoj je i pripadao, srpski narod je dospijevao do nivoa svijesti kad se poštuje i, kao ideja, njeguje i ono čime se trenutno ne raspolaže, od pismenosti do viših saznanja o svijetu. Narodna pjesma ne svjedoči samo o sazrijevanju patrijarhalne mudrosti tog naroda nego i o njegovom osjećanju dragocjenosti onoga što sačinjava kulturu koje on nema, ali kojoj teži. Tako se on predstavio i nametnuo svijetu, u blagovremenom momentu, kao činjenica; sebi je unaprijed potčinio one slojeve i pojedince koji će se iz njega postepeno izdvajati; najzad je ušao u slobodan život duhovno sposoban da se odmah uključi u tokove umnog i materijalnog razvitka Evrope. Prisutan u velikim istorijskim zbivanjima neposredno poslije pada njegovih srednjovjekovnih država, srpski narod je ostao i na stranicama mnogih istoriografskih spisa koji su svedočili o pojavi Turske u Evropi i o uzaludnim naporima hrišćanskih vladara da istočnog osvajača potisnu iz Podunavlja i s Balkanskog poluostrva. Još više su o njemu kazivali putopisci, radoznali da u Turskoj zapaze neobične fenomene jedne nove civilizacije na tlu Evrope, a njihovi izvještaji primani su gotovo požudno među uplašenim ili ljubopitljivim čitaocima na Zapadu. Slika srpskog naroda, utamničenog granicama Osmanskog carstva, ostajala je u svijesti zapadnih pisaca i njihovih čitalaca i kad je Turska, utvrdivši svoju prevlast na jugoistoku njihovog kontinenta, zakrilila to područje gluvim zaboravom. Pojava slovenskih humanista i erudita koji su na svjetskim jezicima pisali o porijeklu i prošlosti svojih naroda, postepeni izlazak i srpskih pisaca pred širu kulturnu javnost, sve prisutniji zahtjevi da se o Turskoj i njenoj istoriji raspravlja i na osnovu građe na orijentalnim jezicima, gdje je bogatstvo vijesti o Srbima stajalo neprikriveno, na kraju i, doista impozantno, konstituisanje vizantologije koja je pretpostavljala i rad na srpskoj istoriji, — sve je to značilo nadnošenje Evrope nad prošlošću i sudbinom jednog naroda koji je, otimajući se, dozivao iz turskog zaborava.

Ali, sve ono što se, od XV do XVIII vijeka, pisalo o Srbima i njihovoj istoriji ne bi bilo u dovoljnoj mjeri rječito, pohvalno i, najzad, afirmativno u smislu izdvajanja naroda koji je zasluţio sopstvenu budućlost i sve to ne bi, na način kako se dogodilo, poslužilo kao široka osnova razvitka srpske istoriografije da taj narod, pored borbe za odrţanje i budućnost, nije prihvatio i brigu o svojoj istoriji, koju je malo ko imao da piše, i tako dao svoju usmenu istorijsku hroniku, punu sjajnih slika njegove stare istorije i primjera njegovih novih podviga. Veliko povjerenje humanista i erudita ukazano tome predanju i onoj predstavi srpske istorije koja je u njemu sačuvana vodilo je istovremeno afirmaciji i nekadašnje države Nemanjića i naroda koji je tu državu naslijedio i nastavio borbu za njenu obnovu. Ovim uporednim potvrđivanjem jednog naroda i njegove istorije obezbijediće se i jedna od osnova kritičkog metoda u njegovoj istoriografiji: među raširenim horizontima slobodnije budućnosti i istorijska kritika je mogla napredovati bez spoljašnjih stega i unutrašnjih obzira, sa stalnom tendencijom prevazilaženja trenutnih mogućnosti. Tako su u srpskoj istoriografiji, na način gotovo izuzetan, ostvarene potencijalne snage da svaki od njenih rijetkih predstavnika koji su mogli doći u dodir s metodima savremene istorijske literature u Evropi obilježi svojim djelom, prema vremenu kojem je pripadao, novu fazu u njenom razvitku i da se među tim piscima na vrijeme jave i oni koji će osujetiti pretvaranje narodnih tradicija u organizovano održavanje legendi u svrhe suprotne naučnoj istini.

Ovo razmatranje treba da posluži i objašnjenju jedne pojave, u evropskoj istoriografiji svakako neuobičajene: sugestivnosti srpskog usmenog predanja kao istorijskog svjedočanstva i kada govori o skorašnjim događajima. Humanisti XV i XVI vijeka znali su da potraže izvor u legendama kad su se u njima gubili počeci onih istorija koje su obrađivali; oštrina njihove kritičnosti, uza svu njihovu sklonost da prihvataju i usmena saopštenja, povećavala se s približavanjem posmatranih zbivanja njihovom vremenu. Stariju srpsku istoriju oni su poznavali nedovoljno. Noviju su bilježili onom širinom s kojom je ona ulazila u krug svjetskih zbivanja ili u ugao njihovog posmatranja.
One događaje, međutim, koji su ostali najpresudniji u istoriji srpskog naroda, od smrti cara Dušana do kosovske bitke, opisivali su skoro uvijek onako kako ih je taj narod, sam za sebe, iznio iz istorijskog zaborava. Ĉinili su to, nesumnjivo, i zbog oskudice drugih vijesti o tom razdoblju srpske istorije; oslanjali su se, pri tome, i na predanja koja su, o tim događajima, brzo stvorena i kod drugih naroda, osobito Grka i Turaka, vezanih sudbinom za ishod onoga što se dešavalo u Srbiji. Ali, bez obzira na to, kosovska tradicija je u njihovim spisima ostala neprevučena sjenkom kritičkog nepoverenja, uvijek na određenom mjestu da neprikosnoveno kaže o određenim događajima, još žilavija i otpornija kad se počela razgranjavati u varijante, vremenom sve krupniji dragulj, pun unutrašnjeg sjaja, i u djelima autora strasno sumnjičavih. Veliki istinoljupci, koji ne ispituju porijeklo svojih vrlina, reći će, kao što su i rekli, da je ovo ukorenjenje tradicije o propasti države Nemanjića zamračilo jedno područje srpske istorije i izazvalo skup zabluda koje su veoma pozno i s naporima otklonjene. Prodor tog predanja i u djela najuglednijih pisaca XV i XVI vijeka i njegov kasniji rascvat u još bogatije, barokne oblike u suštini su značili održanje najvažnijeg uporišta srpske istorije u svjetskoj istoriografiji - onog koje je govorilo da su Srbi izgubili državu slavnim porazom koji je istovremeno bio i poraz Evrope u sudaru s Turcima. A to je značilo emancipaciju i prošlosti i budućnosti srpskog naroda, čime su obezbijeđene i osnove razvitka njegove istoriografije. Naučno ispravljanje tog predanja bilo je kasnije, u XIX vijeku, samo jedan trenutak u procesu usavršavanja kritičkog metoda u srpskoj istoriografiji, pripremljen njenim dotadašnjim napretkom.

Vertikala moderne srpske istoriografije, koju je mogao započeti Konstantin Filosof da nije, ostavši bez neposrednih sljedbenika, ostao u stvari vezan za svoje prethodnike, povukla je u početku dobar dio svojih životnih sokova iz djela onih stranih pisaca XV i XVI vijeka koji su rječito posvjedočili o sutonu i propasti srednjovjekovne Srbije i o pojavi srpskog puka, kao znatnog činioca, u toku uspostavljanja turske prevlasti na Balkanskom poluostrvu i u Podunavlju. Posljednji vizantijski hroničari Frances, Halkokondil i Duka, uzbuđeni i oštrovidi memoarista Enea Silvio Pikolomini, utemeljitelj humanističke istoriografije u Ugarskoj Antonio Bonfini, jedan od prvih poznavalaca Turske, mnogo čitani i potkradani Antoan Cefroa, posrednik između turskih ljetopisaca i evropske istoriografije Johan Leunklavije, iscrpni kosmograf Sebastijan Minster, pisac prve svjetske istorije Paolo Đovio, omiljeni i pouzdani putopisac Benedeto Ramberti i veliki revnosnik kontrareformacije Ĉezare Baronio samo su među istaknutijim piscima svog vremena koji su, pišući o Srbima metodom i stilom drukčijim od postupka uobičajenog u starijoj srpskoj hagiografskoj, ljetopisnoj, rodoslovnoj i pohvalnoj književnosti, unosili u temelje moderne istoriografije tog naroda s novim vijestima i nove zahtjeve.

Zabrinuto interesovanje evropske javnosti za pojavu i rasprostiranje turske najezde, izraženo mnoštvom istoriografskih, putopisnih i publicističkih spisa, djelovalo je povoljno na mlade izdanke srpske istoriografije i zbog toga što su u tom intelektualnom pokretu Evrope, koji predstavlja njen uznemireni dijalog sa sopstvenom savješću, brzo zauzeli svoja mjesta i pisci južnoslovenskog porijekla, gotovo uvijek, bar na nekim područjima, osjetljiviji poznavaoci svog naroda od onih koji su mu pristupali sa strane.
Kod memoarista i putopisaca to je možda najlakše zapaziti. Mihailo Konstantinović iz Ostrovice, koga su Turci 1455. godine zarobili u Novom Brdu i zatim, poturčenog, vaspitali za janičara, završio je život kao prebjeg u Poljskoj, i tu je napisao svoju ''tursku hroniku'', koja je znatnim dijelom ispunjena piščevim uspomenama o porobljavanju Srbije i prisjećanjem onih tradicija u koje se, kad ih je slušao, već pretvarala njena istorija. Slovenac Benedikt Kuripešić, koji je 1530. godine putovao u Carigrad kao član carskog poslanstva, cijelim putem je, kroz Bosnu i Srbiju, slušao stara i zapažao nicanje novih predanja kao najprisutnijeg narodnog izraza; bjeležio je i razgovore sa stanovnicima koji su se, posmatrajući poslanstvo, s ponosom sjećali svojih velikaša; na Kosovu je postao svjedok prelaska najpresudnijeg događaja srpske istorije u novi život legende. Opis svog robovanja u Turskoj Bartol Đurđević je pretvorio u dosta uopšten prikaz uređenja tog carstva, ali je i on posvjedočio da se među tim tuđinskim granicama jedna slavna prošlost obnavlja budućim životom. Znameniti hrvatski humanista Antun Vrančić razgledao je srpske zemlje i narod s pripremljenom radoznalošću da među sačuvanim starinama zapazi i oblike novog narodnog djelovanja.

Žalosna slika porobljene srpske zemlje, odbljesci njene stare istorije, sačuvana predstava nekadašnje države Nemanjića i brzo vreženje novih predanja - o čemu je svjedočio niz ovakvih spisa - dobijali su pouzdanu podršku u izvještajima onih pisaca koji su, iz političkih pobuda, govorili o savremenim mogućnostima Srba. ''Oni su spremni da se dignu na neprijatelja čim čuju da je hrišćanska vojska prešla Dunav i da se iz Italije prebacila preko Jadranskog mora'', pisao je, na samom osvitu XVI vijeka, Dubrovčanin Feliks Petančić, razrađujući za ugarskog kralja plan novog krstaškog pohoda protiv Turaka. Slične riječi ponovio je, na zaranku istog vijeka, Splićanin Aleksandar Komulović kada je, izveštavajući papu o prilikama za pokretanje zajedničke hrišćanske akcije protiv Turaka, označio Srbe kao narod koji će za taj poduhvat dati najveći broj najhrabrijih boraca. U djelima pretežno istoriografskog karaktera, međutim, sve očevidnija je želja njihovih pisaca da dublje zagledaju u prošlost naroda koji je ostao snažno prisutan i u tuđem carstvu.

Ludovik Crijević Tuberon, Dubrovčanin, opisao je u svojim ''Komentarima'', kao zatočnik ideje novog krstaškog pohoda, događaje svoga vremena, 1490-1522, ali je i pored toga sačuvao od zaborava jednu od najljepših varijanti kosovskog predanja. Dubrovački anali, svojim oblikom i stepenom kritičnosti bliski ljetopisima sastavljanim, u zaleđu, narodnim jezikom, donosili su vijesti o susjednoj Srbiji i Bosni u izboru koji je bio određen međusobnim odnosima, ali i nezavisno od toga: oni su, pored ostalog, i svjedočanstvo o stvaranju i njegovanju dubrovačkih tradicija o srpskoj istoriji.

Ali već od XV vijeka, a naročito od 1532. godine kada je u Veneciji objavljena besjeda De origine successibusque Slavorum hvarskog dominikanca Vinka Pribojevića, zanimanje domaćih humanista za prošlost i savremeni položaj srpskog naroda sve više postaje dio njihovih učenih razmatranja o porijeklu, jedinstvu i veličini Slovena, čime se oni, razvijajući slovensko rodoljublje, suprotstavljaju panromanizmu italijanskih i pangermanizmu njemačkih humanista. ''Za istraživački metod ove učene istoriografije karakteristične su, prije svega, pseudoetimologije, odnosno primitivne i od srednjega vijeka naslijeđene etimološke spekulacije.'' Iako je njegovo djelo, onim iz čega je proizišlo, vezano za niz pojava u domaćoj i stranoj istoriografiji, u savremenom stanju Južnih Slovena i u položaju Dubrovnika, sasvim osobitom, gdje je i nastalo, ovom slovenskom pokretu, punom uzaludne učenosti i antikvarstva, ali i širokog rodoljublja, pripada i don Mavro Orbin, opat benediktinskog manastira na Mljetu, pisac znamenite knjige Il regno degli Slavi (Pesaro 1601), u kojoj je istorija Srba, prvi put napisana kao cjelina, najprostranije zastupljena.

Mavro Orbin je imao dovoljno prethodnika među razmetljivim antikvarima i naivnim rodoljubima, koji su mutnim legendama i proizvoljnim etimološkim izvođenjima veličali drevnost, slavu i rasprostranjenost slovenskih plemena, da se ne bi mogao shvatiti kao njihov nastavljač koji je s mitskog i jezičkog prešao na istorijsko područje. Da najzad postane osnova i jednom krupnom istoriografskom djelu, pokret je bio dovoljno jak: imao je svoju humanističku podlogu koja se i piscima i njihovim čitaocima činila dovoljno učenom; osećanja, široko pokrenuta, bila su već dovedena do tačke odakle se, novim djelima, sama sobom potvrđuju; na vidiku su se već zapažali, ili se bar činili da tamo stoje, ciljevi kojima treba krenuti, a to je trenutak kad se, pored legendi i etimoloških pustolovina, u pomoć priziva i istorija; takvo djelo je zahtijevao i ugled pokreta u humanističkom svijetu, gdje je istoriografija već dva vijeka s punom učenošću zadovoljavala razne političke potrebe. Orbinovo Kraljevstvo Slovena nesumnjivo je ogledalo tog trenutka.

Njegov spisak korišćenih djela, saopšten u početku knjige, u stvari je antikvarsko paradiranje s piscima za koje se, dobrim dijelom, samo čulo, izvedeno prema ukusu vremena; znatan dio knjige, gdje se govori o porijeklu i najstarijoj prošlosti Slovena, takođe je napisan kao dobrovoljan obol vremenu, jer je legenda, kad je potrebno, izjednačena sa istorijom, slovenski preci su traženi ''po svima uglovima svijeta i u svima periodima'', a kao osnova za etimološka zaključivanja poslužila je i najmanja sličnost, najčešće slučajna, u geografskim, plemenskim i ličnim imenima; i kod Orbina je, uza sve to, jako naglašeno shvatanje, zbog kojeg se naš humanizam produžavao do XIX vijeka, da jezik u jednoj zemlji, s malim promjenama, ostaje uvijek isti - pa su Slovenima proglašeni ne samo Iliri i Tračani nego i svi rimski carevi rođeni s druge strane Jadranskog mora. U ovom poslu don Mavro se, sa svojom nedovoljnom učenošću i svojim nezgrapnim stilom, nije najbolje snašao, pa je izazvao niz zajedljivih primjedbi potonjih naučnih starinara, vještijih da se istaknu znanjem, duhovitijih u etimološkim kombinacijama i otmenijih svojim odnjegovanim izrazom, ali i dva vijeka poslije Orbina jalovih, kao i on, u sličnim poduhvatima.

U naknadu za to, on je obilno zagrabio sa svježeg studenca istorije i postigao ono što nijesu uradili znatno učeniji od njega: da živim slikama, na osnovi neočekivano širokoj, u vremenu kad se i u najrazvijenijim istoriografijama sa svjetskih hronika prelazilo na lokalne istorije, predstavi i onu prošlost Južnih Slovena koja još uvijek nije bila mrtva. Učinio je to sa iznenadnom smjelošću da jedno veliko područje i skup država koje su se na njemu razvile i porijeklom naroda i preplitanjem istorijske sudbine shvati i učini jedinstvenim, i da, kao pozadinu scene, razastre ogromne zemlje ostalog slovenskog svijeta. On nije bio veliki istoričar - isticao je Nikola Radojčić - ''nego samo vatren rodoljub, koji se latio posla kome ni po sposobnostima, ni po spremi nije bio dorastao, nego samo po iskrenoj ljubavi i po istrajnoj volji. Toplo je želio - uz bok prošlosti Italije postaviti prošlost Ilirije i pored slavnih istorija talijanskih gradova metnuti istoriju svoga Dubrovnika. Žarko rodoljublje nije ga moglo toliko zaslijepiti da ne bi osjetio razvojne razlike između naroda apeninskog i ilirsko-tračkog poluostrva. Zato je, možda i nehotice, prema razvojnoj visini, postignutoj od zapadnih naroda, postavio veličanstveno prostranstvo slovenskog svijeta ...''
Ideje o slovenskom jedinstvu, koje su u humanističkoj književnosti Dubrovnika i Dalmacije pretežnije izražene razmatranjima o porijeklu nego istorijskim ispitivanjima, pouzdano su bile i odbljesak postepenog uspona slovenskog svijeta u XVI vijeku. Mavro Orbin nije bio jedini koji je iz Dubrovnika pratio rast poljske države i pojavu sve većeg broja znamenitih humanista poljskog porijekla; sigurno je i on naslućivao buduću snagu Rusije, kojoj su upućivali poglede ne samo osiroteli pravoslavni kaluđeri iz susjednih turskih zemalja nego i rimske pape kao predvoditelji katoličke rekonkviste, ali i kao nosioci ideje o obnavljanju hrišćanske lige protiv Turaka. Revnostan katolik, opat benediktinskog manastira, vojnik sa činom u svojoj crkvi, on je bio ponosan što njegov slovenski svijet dospijeva u područje neposrednog interesovanja nove rimske politike. Zbog toga on, ponesen svojim naivnim rodoljubljem, dobronamjeran i prema jednoj i prema drugoj strani, i nije mogao osjetiti koliko su te dvije strane, svojom suštinom, jedna drugoj suprotstavljene i u kakvu protivrječnost, sa svojim pogledima, pada. Na kraju je dočekao ono što je najmanje želio da zbog šizmatičkih pisaca, koje je pominjao, njegova knjiga stigne na Indeks.

Mavro Orbin se, međutim, oglasio u trenutku kad su zbivanja u balkanskom zaleđu Dubrovnika i neposredno mogla uticati na sastav i pojavu njegovog djela. Zapletena u višegodišnje ratovanje protiv Austrije i Persije koje joj je donosilo neuspjehe, izložena pretjeranim finansijskim naprezanjima, teško potresena raspadanjem starog vojnog uređenja, Turska je, od posljednje decenije XVI vijeka, s nizom nesposobnih sultana na čelu, sve dublje tonula u anarhiju koja je osobito pogađala pokorene narode u njenim evropskim provincijama. Zbog toga su to bile i godine stradanja srpskog naroda tako naglih i golemih da se on, nespreman za borbu poslije nekoliko decenija mirnog života, nije suprotstavio promjenama prema svojim stvarnim mogućnostima: pitanje svog opstanka počeo je da rješava na način koji je samo nagovještavao njegove buduće pokrete i ostvarenja. Imao je pred sobom utrven put odmetanja u hajduke, pa su uskoro pusti krajevi oživjeli i otežali od mnogih odmetnika i zbjegova. Povremeno i na raznim stranama ovaj otpor se pretvarao u narodne bune koje su se naglo rasplamsavale i još brže gasile, tinjajući i dalje odmetništvom. Ali i narodni prvaci i crkvene starješine, iako učeni predanjem, tek su stasavali do svijesti, ugleda i vojničkog iskustva potrebnih da narod iz njegovih samoniklih komešanja prevedu u smišljeniji pokret.

Na čelu s patrijarhom Jovanom, oni su svoj poduhvat prije svega zamišljali kao posao koji će zajednički obaviti s hrišćanskim vladarima, i zato se sve završavalo na pregovorima sumnjive iskrenosti i još sumnjivijih namjera. Jer kad je u ratovima krajem XVI vijeka Turska otkrila svoje slabosti i kad su njeni podanici nizom ustanaka pokazali svoju volju, Evropu je ponovo obuzelo krstaško raspoloženje i ona je ponovo stala da smišlja (i da brzo na njih zaboravlja) planove o podjeli turskih zemalja. Ti zlatni snovi su bili ispunjeni slikom bogatih predjela Podunavlja i Balkana, obilatih rudama, žitom, stokom i zverinjem, s narodima koji se sami dižu i željno očekuju novog gospodara. A to će biti onaj ko se na obale ''najsvetnije zemlje'' Evrope iskrca s nešto izvježbane vojske i pozove svoje nove kmetove na pokolj starih gospodara.

Tako je avanturistički duh Evrope, do kraja uznemiren otkrićima prekomorskih zemalja, koji je postao stvarna sadržina čitavog sloja ljudi na starom kontinentu, postepeno rastočio i najozbiljnije planove o združivanju hrišćanskog svijeta protiv istočnog osvajača. Razni pustolovi sumnjive prošlosti, samozvani knezovi i vladari, kaluđeri navikli na skitnju, trgovci koji su tovare vune i koža zamijenili tovarima krijumčarenog oružja, propala vlastela i naivni rodoljubi - svi se, javno ili kradom, vrzmaju po evropskim dvorovima, stižu do Madrida i Moskve, razdražuju ambicije malih italijanskih vladara, nešto kuju i pletu po dalmatinskim gradovima, provlače se u Tursku gdje se nalaze s pećkim patrijarhom, narodnim glavarima i tamošnjim pustolovnim duhovima, pa podstiču i okupljaju čitave zborove viđenih prvaka, na kojima se donose krupne odluke bez posljedica.
U jednom trenutku Evrope, kad je ona bila klonula u zagušljivu moralnu depresiju i kad je najveći broj novih stvari pokazivao pad njenih vrijednosti, i ovaj pokret se činio daleko ozbiljnijim nego što je bio (kao što su i predviđanja zvjezdoznanaca da će Turska propasti dugo godina izazivala gotovo opštu uznemirenost). Ovakvo podneblje je uticalo da su i u opreznom Dubrovniku osjetili nemire u Turskoj kao potres velike snage. Izmučeni stalnim naporima Mletaka da im ospore nezavisnost i unište trgovinu i pomorstvo, preživljavajući jednu od onih društvenih dekadencija kad se tradicije obnavljaju i poimaju sa osobitom uzrujanošću, i sami pokrenuti katoličkom obnovom da se grozničavije nadnesu nad pitanja savjesti, Dubrovčani su svoju slobodu sve više cijenili kao svoje najskuplje dobro i sve je više njegovali u srži svog slovenskog rodoljublja. A da sa svojim osjećanjima stanu na tlo koje je i prostrano i čvrsto, nije im trebalo da daleko zakorače: ustanički pokreti širom balkanskih zemalja, poslije kojih su turske vojske kitile svoje tvrđave glavama pobijenih odmetnika, otkrivali su, ipak, dotle pritajenu narodnu snagu i predavali istoriji nove junake i mučenike, a zatim bi, kao nakon bujne kiše, sa svih strana krenuo prkosni žubor pjesme o staroj slavi produženoj obnovljenim podvizima.

Plima, koja je vidljivo rasla i slivala se do pod zidine Dubrovnika, plijenila je srca osećanjima još uvijek nesređenim i maglovitim, ali već dovoljno snažnim da zapljusnu i one koji su se, u Bosni, vezali vjerom za tuđe carstvo. Dubrovčani su bili svjedoci kako bosanski muslimani, potiskivani s Porte naglom prevlašću poturčenih Arbanasa, sve češće, i usred Carigrada, govore o svojoj zemlji, narodu, jeziku i krvi i sve se jogunastije drže starog srpskog predanja. Duboku unutrašnju snagu ovog opšteg talasanja, koje nije imalo korita da se slije u pokret, možda najbolje otkriva porast istoricizma - rasprostranjeno i gotovo užurbano oživljavanje rada na biografijama, ljetopisima i rodoslovima, na prepisivanju sačuvanih spisa, na prevodima i kompilacijama; pojava novih slikara čudno vjerodostojnih svojim freskama; bujno podmlađivanje usmenog predanja prepjevavanjem starih i nicanjem novih pjesama. Ova intelektualna osnova ponovnog izlaska Srba, kao narodne mase, na istorijsku pozornicu značila je, u stvari, još jedno potvrđivanje i još jedno preuzimanje srednjovjekovnog nasleđa. Mavro Orbin je svim ovim bio najsnažnije podstaknut da napiše svoje djelo; on svemu tome, sa svojim djelom, na svoj način i neposredno pripada.

III

S obzirom da na sličnom poslu nije imao prethodnika i da je živio u vremenu kad su srednjovjekovne balkanske države svjedočile o sebi jedino predanjima, Mavro Orbin se dobro snašao u svom nastojanju da raznovrsnu građu, trudno iskopanu, koja je govorila o prošlosti velikoj i sjajnoj, ali i o događajima, u potonjem haosu, do kraja ispreturanim, sredi, rasvijetli i čitaocu izloži na način koji će bar približno odgovarati usponu i padu tih država. Već je primijećeno, sasvim tačno, da je Orbin posmatrao istoriju Južnih Slovena iz svog grada, da se radije zadržavao na događajima iz bližeg zaleđa i da ih je često ocjenjivao prema njihovom značaju za Dubrovnik. On je izbliza gledao ''kako mnogobrojni gradovi i države u Italiji ... dobijaju svoje istorije, u kojima je njihova prošlost proslavljena u okviru opisa slavne prošlosti ĉitave Italije, koju Talijani, od Petrarke, počinju osjećati i isticati kao svoju zajedničku . . .'' Primjer Mletaka, sve češće neprijateljski raspoloženih prema Dubrovniku, i njihovih istoričara, naročito Sabelika i Bemba, koji su s prenaglašenim političkim namjerama veličali istoriju svoje republike, još neposrednije je uticao na Orbina da svijetu prikaže slavu svoga grada i moćnu prošlost onog zaleđa kojem on i dalje pripada; a time je i svoj Dubrovnik podržavao u riješenosti da izdrži u slobodi i sve, za nju, otrpi. Slavna djela Slovena - pisao je don Mavro -sahranjena su u vječnoj noći zaborava zbog toga što oni nijesu imali istoričara dostojnih svoje veličanstvene istorije. Zbog toga on moli svoj slovenski rod da njegove napore primi s dobrom voljom kao svjedočanstvo o veličini svojih predaka i kao dokaz njihove moći.
Ostavši, pri svemu tome, u Dubrovniku, da iz njegovog ugla posmatra stvari i određuje im razmjere, Orbin je izazvao zapažanja da je taj ugao umanjio njegovu ionako neveliku kritičnost. Ali ako se kritika činjenica kod prvog pisca istorije Južnih Slovena za trenutak ostavi po strani i prije svega se razmotri njegovo gledanje na tu istoriju u cjelini; - što je u ovom slučaju neuporedivo najznačajnije - zaključak mora biti suprotan: Orbin se svojim dijelom približio modernijem posmatranju južnoslovenske istorije zahvaljujući svom uglu gledanja:

1. - Dubrovnik je, od početka do kraja, ostao prisutan svjedok zbivanja u svom najširem balkanskom zaleđu: tamo su se uzdizala i tamo su propadala kneštva, kraljevstva i carstva, jedino je grad, iz kojeg je Mavro Orbin sagledao i radi kojeg je, znatnim dijelom, napisao svoje Kraljevstvo Slovena, stražio na svojoj litici, oprezan da ga niko ne omete u njegovom posmatranju, pamćenju i zlopamćenju. On je tu ostao i kad je, tamo, sve propalo i mjesto razdora nerazumnih velmoža zavladao ''turski mir''. Predivo pamćenja nije u ovom gradu prekidano ni u najpotresnijim trenucima njegove zajedničke prošlosti s balkanskim zemljama. A ono je bilo mnogovrsno, bogato, dalekosežno i otporno s druge strane i zbog toga što su Dubrovčani gotovo sve vrijeme i u svim tim zemljama bili prisutni kao trgovci, zakupci rudnika I carina, kovači novca, zanatlije, ministri, diplomate, pisci i umjetnici, pa su, u stalnoj vezi sa svojom maticom, služili i kao stalni posrednici između događaja na Balkanu i uvijek budne paţnje svojih sugrađana.

U Srbiji i Bosni oni su izdržali i u onim zatornim vremenima kad su te zemlje prelazile u turske ruke: pratili su kako tamošnje plemstvo iščezava zajedno sa svojom istorijom i svijetom svojih ideja i kako puk, prema svojim mogućnostima, preuzima staru baštinu, ali su i sami nasleđivali sve staro i približavali se svemu novom što je dolazilo u sklad s njihovom sviješću. Tako je Dubrovnik ne samo onim što se čuvalo i umnožavalo u njegovim bibliotekama, rukopisnim zbirkama i arhivima nego i svojim tradicijama, duboko uvreženim, trajno nosio živ, slikovit i sadržajan odbljesak nemjerljivo burne istorije svojih susjeda.

Više od toga, sklanjajući dragocjenosti te istorije u svoju riznicu, kao što su nekada učestvovali u njenom stvaranju određujući, u stvari, svoju sudbinu, Dubrovčani su, cjelinom svog postupka, vršili kritiku istorije zemalja u svom zaleđu. U osnovi te kritike nalazila se politika opreznog trgovačkog grada, nemilosrdna u svom realizmu, svojom logikom drukčija od politike susjednih vladara i velmoža, samouvjerenih u svoju snagu i neobuzdanih u postupcima, srećnim sticajem okolnosti prikladna kao kriterijum za blagovremeno utvrđivanje vrijednosti jedne suviše bliske svakidašnjice i istorije. U osnovi te kritike postepeno je ulazilo i dubrovačko rodoljublje koje nije zamaglilo oštrinu političkih zapažanja: njime su Dubrovčani razlikovali krupne i trajne vrijednosti od sitnih stvari bez obzira da li je, u srži tog rodoljublja, prevladao sebični interes ili bi, na njegovim krilima, uzlijetali iznad sopstvenih mogućnosti. Mavro je Orbin, pristupajući pisanju Kraljevstva Slavena, već raspolagao, u Dubrovniku, ne samo pripremljenom građom nego i stvorenom opštom predstavom srpske istorije.

2. - Dubrovčani su bili, osjetio je Stojan Novaković, ''prvi koji su podlegli čarima, tako da kažemo, političke poezije, koja je jeknula poslije propasti države i gospode srpske. Sve što se pričalo i pjevalo po narodu, moglo se znati u Dubrovniku, koji se u neku ruku i sam zanese za djelima u kojima su i njegovi ljudi radili, za junacima s kojima su i njegovi ljudi drugovali i kojima su savjetnici, pomoćnici i bankari bili. Oni se i sami počeše ponositi tom prošlošću''.

Djelo Mavra Orbina ostalo je kao najbolji svjedok te epske renesanse srpskog naroda. Ono je to, na prvom mjestu, primjetnim brojem vijesti mahom posredno preuzetih iz usmene narodne hronike. Ono je to, još više, u piščevom povjerenju, gotovo neograničenom, s kojim je on te vijesti prihvatao i stavljao ih pored podataka sasvim drukčijeg porijekla, nađenih kod vizantijskih hroničara ili zapadnih humanista. Ono je to, iznad svega, u piščevoj kritici srpske istorije: ne samo pojedine ličnosti i događaji nego i čitavi istorijski odsjeci uklapaju se u njegovo izlaganje, iako su viđeni na način koji je blizak koncepcijama narodnog predanja. Mavro Orbin je očevidno podlegao jednom neobičnom fenomenu u kulturnoj istoriji srpskog naroda. Epsko pjesništvo u Srba značilo je jezičku i književnu afirmaciju jednog puka koji je, iako u granicama tuđe države, najzad sam sebe duhovno oslobodio i to dokazao, pored ostalog, i time što su ga učeni krugovi u manastirima, u najsjevernijim srpskim oazama i osobito u primorskim gradovima prihvatili s punom ozbiljnošću, učestvujući ponekad i sami u njegovom daljem stvaranju ili ga uzimajući u osnovu svog, sasvim drukčijeg, rada.

U ovom slučaju je još značajnije što je tim putem došlo i do oživljavanja srpske istorije, ali u osvjetljenju novih, narodnih shvatanja. Posmatrajući stvari iz Dubrovnika, koji je tim talasom najjače zapljusnut, Orbin je velikim zdanjem svog djela u stvari istakao i utvrdio ono što je već bilo u toku: polaganje srednjovjekovne srpske istorije na nove osnove koje su, znatno, tradicionalne, ali koje, i pored toga, znače novinu u poređenju s hagiografskim nasleđem. Što je on time, na mnogim mjestima, odstupio, i ne znajući, od istorijske tačnosti ili se udaljio od onog što je pojedinim pojavama bila suština, možda, za trenutak, nije bilo od bitnog značaja. ''Često u književnosti i u umstvenom životu djela dobijaju cijenu ne po svojoj apsolutnoj vrijednosti, nego po uplivu koji prinesu vremenu i razvitku'', podvukao je Stojan Novaković razmatrajući o mjestu Mavra Orbina u istoriji srpske istoriografije.

3. — Nikola Radojčić se u svojoj raspravi o Mavru Orbinu suprotstavio znatno ranijem shvatanju Stojana Novakovića da je u Kraljevstvu Slovena prevladala tradicionalna osnova i da je u tome najveća dobit od tog djela. Iako se i sam, prelistavajući tu knjigu pred čitaocem, najviše zadržavao na vijestima koje su potekle iz predanja, Radojčić je u njenom piscu prije svega vidio humanistu koji je, i pored nedovoljne spreme, ozbiljno namjeravao da se sa svojom istorijom Južnih Slovena svrsta među slične zapadne pisce i njihove knjige o prošlosti naroda kojima su pripadali. Ovim je stvoren nesporazum koji, u suštini, ne postoji. Orbin je pripadao onom sloju humanista osrednjih sposobnosti koji se još nijesu mogli osloboditi ljetopisačkog nizanja događaja, a u kritici vijesti su se vraćali uprošćenom mozaičkom slaganju preuzetih fragmenata ili podataka. Sastavljajući Kraljevstvo Slovena, on je Barski rodoslov shvatio ''kao srpsku istoriju prednemanjićkog doba'', i kako za tu epohu nije imao drugih podataka, objavio ga je u cjelini. Naveo je, u daljem izlaganju, veliki broj pisaca i djela, najčešće zapadnih, ali je malo puta kritički birao one na koje se, prije svih, treba osloniti; još ređe se upuštao da među podacima koji su, o istoj stvari, s raznih strana drukčije govorili pronađe i istakne najvjerodostojniji, nego je to prepuštao blagonaklonom čitaocu. Djelo je, prema humanističkom maniru, ukrasio anegdotama, poučnim razmišljanjima poslije ispričanih događaja i retorskim sastavima koje je uzimao od drugih ili ih je sam smišljao, ali se, i u takvim trenucima, uzdizao iznad svoje slabe istoriografske pismenosti kad bi mu to omogućila, prevazilazeći ga, upotrebljena građa.

Orbin, na kraju, pripada donjem sloju istoričara humanističkog pravca i samom činjenicom što je ideju, koju je uzeo da zastupa, više nametnuo prostranošću slovenskih vidika koje su drugi otvorili, svojim ''naivnim i zaraznim'' rodoljubljem i rječitošću izložene građe nego ostvarenjem koncepcije koja bi proistekla iz njegovih istorijskih proučavanja i saznanja. Uza sve to, međutim, Orbin je prvi pisac koji je srpsku istoriju razgledao okom zapadnog humaniste: iza gesta vladara i velmoža, koje je, kao i većina njegovih savremenika, posmatrao s najviše paţnje, jasno je ocrtao države i u njima nagovijestio narod; s tim u skladu je i njegovo spuštanje istorije i onih snaga koje u njoj djeluju među ovozemaljske stvari, čime je možda učinjen najveći raskid s hagiografskim koncepcijama srednjovjekovne srpske biografske književnosti; on je postupio kao humanista i uvoženjem geografskih dimenzija u srpsku istoriju - rasprostiranjem karte pred čitaoca da i kod njega stvori saznanje prostora za koje su vezani pojedini odsijeci njegove knjige. Orbinov humanistiĉki pristup srpskoj istoriji ne isključuje, međutim, povjerenje s kojim je on prihvatao prisutna predanja.

Humanisti su se, u svim fazama svog dugog zadržavanja u evropskoj kulturi, stalno suprotstavljali legendama, pa i onima u kojima su počeci svake istorije, ali nikada nijesu stvorili kritička sredstva dovoljno efikasna da se potpuno odreknu onoga što je govorila legenda uzimajući riječ istoriji. I prema novijem usmenom predanju njihov stav je znao biti popustljiv, i to ne samo zbog ponekad lakog usaglašavanja takvog predanja s pisanim izvorima: humanistička istoriografija stalno se preplitala s memoarskom knjiţevnošću i rado koristila njenu otvorenost živoj riječi, sve u zavisnosti od mjere koju bi našao pisac, ali i od predmeta izlaganja. Mavro Orbin je mogao izmiriti humanističku osnovu svog djela sa svojim širokim povjerenjem prema tradicijama, mahom već zabilježenim, i zbog toga što je, u skladu s manirom škole kojoj je pripadao, i on morao naći svoj klasični ideal čijem se autoritetu prepušta bez jačeg otpora kritike. A da su takva predanja mogla to postati, pokazuje činjenica što Orbin, u tom pogledu, nije bio ni sam ni poslednji.

Već je istaknuto da je Kraljevstvo Slovena Mavra Orbina sačuvalo svoj značaj ''kao karika u razvitku naše istoriografije, i to veoma znamenita i s neobično vaţnim posledicama''. Nikola Radojčić, koji je ovo mišljenje iskazao nakon dugogodišnjeg i svestranog proučavanja istorije srpske istoriografije, na drugom mjestu je, kratko, zapazio da je Orbin prema vizantijskim hroničarima imao isti odnos ''kao i prvi srpski moderni istoričari, grof Đ. Branković i J. Rajić'': da ''on nije prepričavao pakosne i ružne vizantijske vijesti o Srbima, nego ih je prećutao''; da se on ''i prema srpskim narodnim tradicijama'' držao ''isto onako kao i nekritični, ili bar manje kritični, srpski istoričari''; najzad da je on ''celu srpsku istoriju doba Nemanjića'' shvatio ''sasvim kao i srpski pisci i po tome što je kao i oni tumačio konac naše velike dinastije'' - prokletstvom koje je kralj Stefan Dečanski bacio na svog sina Stefana Dušana, a koje je stiglo njegove potomke. Čini se, međutim, da se u ovim zapažanjima kriju zaključci koje Nikola Radojčić nije htjeo još jednom, jedan po jedan, razgledati i izložiti sasvim određeno. Zbog toga je potrebno, u produženju Radojčićevih misli, o mjestu Kraljevstva Slovena u razvitku srpske istoriografije izdvojiti sledeće:

1. - U vremenu kad se činilo da su narodi Balkana, ostavši bez svega što su stvorili, ostali i bez svoje istorije, porobljeni, bezglasni i ponovo bezoblični u okvirima jednog novog tuđeg carstva, ugroženi zaboravom koji ih je već odvajao od Evrope, ali je vrebao i iz njih samih, Mavro Orbin je objavio Kraljevstvo Slovena kao veliku zajedničku istoriju južnoslovenskih zemalja, podržanu njihovim tradicijama, sazdanu od raznovrsne građe, položenu na humanističke osnove, svečano obilježenu insignijama nekadašnje veličine i slave. Održavši se, svojim unutrašnjim smislom, kao cjelina, iako je sastavljena od nekoliko djelova, odjekujući rodoljubljem snažno i dugotrajno, ova knjiga je zavještala i zahtjev da se u daljim istoriografskim nastojanjima, bez obzira na teškoće, ne sužavaju široki okviri južnoslovenske istorije. Potonji predstavnici poznog humanizma, eruditske škole i prosvetiteljstva, i kod Hrvata i kod Srba, dovijali su se na ovim prostranstvima kako su mogli i znali, da najzad i pored uzaludnih etimoloških traženja, antikvarstva i nespretnog oživljavanja falsifikata i među spisima i u predanju, izgrade temelje naše moderne istoriografije.
Što je osnova, na kojoj su se oni hrabro zadržavali, tokom XIX i XX vijeka neprestano napuštana, ne snose odgovornost ni oni, a najmanje Mavro Orbin, kao što je i kasnije parcelisanje te osnove bilo u stvari više znak nemoći nego napretka. Posmatrano posebno u razvitku srpske istoriografije, Orbinovo djelo je i njenim najvećim predstavnicima XVIII vijeka značilo ohrabrenje da istoriju svog naroda, kojoj je i on posvetio najveću pažnju, prikazuju u razmaknutim međama zajedničke istorije balkanskih naroda, a to je na prvom mjestu bilo značajno za pojavu novih istorijskih koncepcija i istoriografskih metoda.

2. - Srednjovjekovna srpska istorija u Kraljevstvu Slovena Mavra Orbina sagledana je i saopštena na način kojim se ona gotovo sasvim odvojila od svojih dotadašnjih predstava i tako odvojena ostala u rukama njegovih sljedbenika: biografski i genealoški pristup potisnut je davanjem prednosti regionalnim ili državnim oblicima života, gdje su i vladari dobili ulogu modernije shvaćenu; djelo je rezultat kritičkog postupka, nađenog u zapadnoj istoriografiji, koji traži da se ispita raznovrsna građa i da se preuzete vijesti slože u jednu sliku; predanje, o kojem ova knjiga dovoljno govori, sigurno je, dijelom, i posljedica narodnog pamćenja i istoriografskog mišljenja i pjevanja patrijarhalnog društva pod Turcima uobličenog; uza sve ovo, Orbin je u srpskoj istoriografiji otvorio vrata i zapadnim izvorima - da ih ona ne odbaci i kad su očevidno govorili u interesu katoličke propagande.

3. - I pored svih ovih objašnjenja, izdvaja se, ipak, svojom izuzetnom zanimljivošću činjenica da je Mavro Orbin, bez ranijih nagovještaja, gotovo odjednom uspostavio cjelinu srpske istorije i dao mjesto, izgled i sadržinu velikom broju pojedinosti koje je sačinjavaju. Ta cjelina je, kasnije, više puta obnovljena ili ponovo sastavljena, a pojedinosti su dopunjene i ispravljene, ali se i pored toga čini da je Orbin, onim što je napisao, još uvek bliži nama nego svojim neposrednim prethodnicima. Ovo zapažanje, možda suviše smjelo, dobiće vrijednost onog časa kad se odreknemo navike, koja vodi pogrešnom metodu, da pojave u razvitku istoriografije ocjenjujemo iz istog položaja iz kojeg ih i posmatramo: kao njihovi baštinici. Sagledano iz vremena koje mu je prethodilo, Kraljevstvo Slovena, uz sav golemi skup svojih mana, govori o svom piscu kao o jednom od onih stvaralaca u istoriografiji koji su imali snage ili srećnog nadahnuća da započnu novo razdoblje u njenom razvitku i ostanu dugo vidljivi na tom početku. A vrijednost tog početka mjeri se prije svega njegovom udaljenošću od onoga što je, poslije njega, ostavljeno prošlosti.

Kraljevstvo Slovena Mavra Orbina pojavilo se u vrijeme kad se Evropa ponovo okretala svom istoku: katolička crkva je to činila da bi gubitke izazvane reformacijom nadoknadila na račun pravoslavnog svijeta; saznanje da Turska nije nepobjediva, koje je svakog časa prelazilo u uvjerenje da se približio trenutak njenog sloma, povratilo je balkanske zemlje u sferu interesovanja evropske politike; krajem istog vijeka, kad je Austrija prigrabila Podunavlje, a Mletačka Republika završila osvajanje Dalmacije i ponovo zakoračila u Grčku, doći će i do ubrzanog traganja za istorijskom osnovom da se to osvajanje proglasi preuzimanjem nasleđa; ono što su humanisti započeli, eruditi će razviti do obrazovanja novih naučnih oblasti:
Levant će oživjeti u naučnom zanimanju starinara, filologa i vizantologa, ponovo svjesnih odakle je svjetlost obasjala Evropu; Luj XIV je postao zaštitnik vizantoloških studija i pokrovitelj arheoloških misija na Istoku u nadi da će naslijediti carigradski prijesto; najzad će zemlje evropskog jugoistoka i azijskog zapada još jednom začuditi Evropu maštovitošću svog svakidašnjeg života i u njenoj kulturi podstaći egzotični ukus.
Što je hrišćanska Evropa, preuzimajući, s budućnošću, i istoriju onih zemalja koje su dugo smatrane, u neprikosnovenom turskom posjedu, možda bez nade otuđenim, preuzela i izvjesno saznanje o srpskoj istoriji, zasluga prije svega pripada don Mavru Orbinu. Pored niza pisaca sumnjivih namjera i još sumnjivije vrijednosti, Kraljevstvo Slovena je koristio, i to veoma iscrpno, i osnivač moderne vizantologije Šarl Dikanž, a zatim su to činili, njegovim posredstvom, i svi njegovi sledbenici na proučavanju Vizantije i susjednih zemalja.
Jedan latinski izvod iz Orbinovog djela, učeno rađen, imao je pri ruci i veliki erudita Luiđi Fernando Marsilji kad je, krajem XVII i početkom XVIII vijeka, za potrebe austrijskog dvora, ali još više iz zadovoljstva što je pronašao područje koje ga je uzbudilo neispitanim bogatstvima svog prošlog i savremenog života, razrađivao obimne opise podunavskih i balkanskih zemalja. Kraljevstvo Slovena je, kao izdašan izvor, stalno imao pri ruci i Pavle Riter Vitezović, saradnik Marsiljijev, kad je sastavljao svoje spise o prošlosti Južnih Slovena kao jednom narodu, dovodeći svoje rodoljublje u sumnjiv sklad sa istorijskim pravima habsburške kuće. U vremenu kad se sa srpskim narodom i njegovim zemljama stalo i neposredno računati i raspolagati u osvajačkim poduhvatima protiv Turske, Orbinova knjiga, koja je o prošlosti Srba, sve do pojave novih djela u XVIII vijeku, najviše govorila, svjedoĉila je o usponu i rasulu države Nemanjića, ali ne i o bilo čijim drugim istorijskim pravima na srpsku baštinu.

Među srpskim istoričarima, a od 1722. godine kad se pojavio prevod Save Vladislavića, i u širem krugu čitalaca, Kraljevstvo Slovena je dugo značilo neobičnu i uzbudljivu pojavu; i danas se istoričari, s primjetnom uznemirenošću, nadnose nad to djelo i naročito istražuju ona mjesta gdje je ono ''jedini i najzanimljiviji izvor''. U XVII i, osobito, u XVIII vijeku ''čitaoci su se oduševljavali Orbinijevim slovenskim rodoljubljem, njegovom hrišćanskom etikom, njegovom otmenom čovječnošću, njegovim poštovanjem visokih ličnih osobina, naročito junaštva, i njegovim smislom da iz mnoţine činjenica probere privlačne slike i naivno ih iznese pred svoje čitaoce''. Kraljevstvo Slovena ih je, kao i Hronike grofa Đorđa Brankovića, zapljusnulo bezbrojnim imenima stranih pisaca koji su svjedočili o Srbima, i to im je, učvršćujući ih u osećanju sopstvene vrijednosti, dugo imponovalo. Pored toga, Orbin je nametnuo potonjim srpskim istoričarima da se ozbiljnije pozabave zanemarenim stranim izvorima i time pokušaju nadoknaditi ono što je na Zapadu obavljeno u humanističkom pokretu i eruditskoj školi; Đorđe Srdić je, u ''Sedmici'', čak 1854. godine pisao kako bi trebalo ''da jednom učeni naši ljudi'' pretresu autore koje Orbin navodi, ''pa da nam strogo kritičku povjestnicu od najstarijeg vremena o Srbskom narodu sačine; niti je pametno, da se svi jednog Porfirogenita, kao slijepac plota, drže ...''
S druge strane, čitaoci su ustajali protiv Kraljevstva Slovena zbog piščevih katoličkih tendencija: ''njihovi protesti nijesu samo ispisivani po rubovima ove knjige, nego su ušli i u tekst naših istorija, naročito Tronoškog rodoslova i Istorije Jovana Rajića''. Tako su se oni primećuje Nikola Radojčić, ''svojski vježbali u prvostepenoj istorijskoj kritici - rimokatolička tendencioznost je napadana da bi napravila mjesta pravoslavnoj ...''
Izazivajući svakovrsnu paţnju srpskih čitalaca, Orbinovo djelo ih je, ipak, najviše zanosilo velikom, sjajnom i svečanom slikom njihove prošlosti, raširenom preko osnove sačinjene, djelom, i od onih tradicija koje su dugo bile prisutne i u njihovoj svijesti. Ilarion Ruvarac i, poslije njega, Nikola Radojčić postavili su pitanje da li je patrijarh Pajsije, pišući žitije cara Uroša prema naslijeđenom hagiografskom obrascu, ali i prema usmenoj narodnoj hronici, imao pri ruci knjige dubrovačkih istoričara Mavra Orbina i Jakova Lukarevića - toliko je njegovo izlaganje, na mjestima, saglasno s njihovim. Odgovor, koji ovdje treba dati, drukčije je prirode. Bez obzira koliko je sam zahvatio iz predanja, a koliko je to učinio posredstvom svojih dubrovačkih prethodnika, Pajsije je jedan stari istoriografski rod, osveštan već vjekovima, otvorio novijim tradicijama, i time pokazao da pojava Mavra Orbina i njegov široki uticaj nijesu bili slučajni. Možda je još značajnije povjerenje s kojim je grof Đorđe Branković prigrlio Orbinovu knjigu i dozvolio da ga, u njegovim smjelim maštanjima, zanese ''maglovitim granicama... ogromnoga slovenskog svijeta''.
Brankovićeve Hronike označavaju napredak u razvitku srpske istoriografije najviše zbog toga što je on, na osnovi svog ambicioznog političkog programa, ostvario prostrane koncepcije srpske istorije kao djela zajedničke istorije naroda jugoistočne Evrope. Orbinovo Kraljevstvo Slovena vrijedjelo je Brankoviću, u tom pogledu, znatno više nego što znači obično ohrabrenje. Odabravši takve okvire, Branković se nije ustručavao da od Orbina preuzme i njegove bogate slike: o caru Dušanu, o sutonu države Nemanjića i o knezu Lazaru, čiji je znameniti kosovski govor ''ipak uspio prevesti u svoj njegovoj sumornoj i uzbudljivoj ljepoti''.

U stvari je Orbinovo djelo pomoglo samozvanom despotu Ilirika da istoriju Srba, suprotno austrijskim namjerama, veže za svoje političke pretenzije koje su ga odvele u zatočenje, i tako je ono, zbog šizmatičkih stvari, još jednom, iako posredno, osuđeno. Što je srpska istoriografija, pripremajući budućnost onim što bi se u njoj moglo nazvati političkom mišlju, blagovremeno odabrala državnu nezavisnost kao jedino rješenje i time izmakla uplitanju bilo čijih istorijskih prava, zasluga je, primijetno, i one slike srpske prošlosti koja je zavještana Kraljevstvom Slovena. A u toj pojavi, u suštini revolucionarnoj, dijelom je i osnova razvitka kritičkog metoda u srpskoj istoriografiji, koja je, od racionalističke epohe, u neprestanom nastojanju da se, od nasleđa, odbaci sve ono što se ne može dovesti u sklad s nauđno ispitanom istinom.

Radovan Samardžić